Bogdaniec (woj lubuskie) – udany remont Zagrody Młyńskiej

W skład Zagrody Młyńskiej wchodzą trzy zabytkowe obiekty: młyn zwany „górnym” z 1826 roku, budynek gospodarczy oraz wozownia. Unikalny ze względu na zachowane oryginalne wyposażanie młyn od 2008 roku stał zamknięty. Była to decyzja inspektora budowlanego podyktowana katastrofalnym stanem obiektu. „W niektórych miejscach w cegły w fundamentach można włożyć palec, tak są zmurszałe – opowiadał Mirosław Pecuch, kierownik filii Muzeum Lubuskiego w Bogdańcu. W fatalnym stanie są nie tylko fundamenty, ale też stropy, okna, drzwi, a nawet… kominy.”

„Stan zachowania budynków Zagrody Młyńskiej, a szczególnie budynku młyna, wymagał podjęcia pilnych prac remontowych. Niestety mimo wielu starań muzeum przez wiele lat nie otrzymywało środków na gruntowny remont. Doraźnie, we własnym zakresie wykonywano wyłącznie drobne bieżące naprawy. Nieogrzewany, opanowany przez drewnojady i mocno zawilgocony zabytek ulegał szybkiej degradacji.

Szanse na remont pojawiły się z chwilą uruchomienia programów pomocowych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Warunkiem korzystania z tych środków było posiadanie dokumentacji konserwatorskiej i budowlanej.”

Muzeum Lubuskie starania o dofinansowanie rozpoczęło już w 2007 roku. Bo wielu latach oczekiwania przyniosły one skutek w 2018. Prace objęły cały zespół wraz z otoczeniem. Trwały trzy i pół roku i zakończyły się we wrześniu 2023.

O szczegółach projektu, problemach jakie wynikły już w trakcie prac i rekonstrukcji zniszczonych oraz nieistniejących elementów (w tym konstrukcji koła młyńskiego) w szczególe przeczytać można poniżej:

„W roku 2007 Muzeum pozyskało z MKiDN w ramach Programu Operacyjnego „Rozwój Inicjatyw lokalnych” środki na opracowanie dokumentacji konserwatorsko-architektonicznej, którą wykonał Henryk Kustosz. W roku 2008 korzystając ze środków MKiDN w ramach programu operacyjnego „Rozwój instytucji muzealnych” uzupełniono dokumentację o szczegółowe badania architektoniczne wraz z wytycznymi konserwatorskimi. Powyższe opracowania konserwatorskie stanowiły podstawę do opracowania projektu budowlanego remontu zabytkowego obiektu, który z uwagi na stan techniczny zagrażający bezpieczeństwu został w 2008 roku decyzją Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego częściowo wyłączony z użytkowania.

Szczegółowy zakres prac konserwatorskich, renowacyjnych i niezbędnych rekonstrukcyjnych zaplanowanych do wykonania podczas remontu Zagrody Młyńskiej wraz z wytycznymi został określony w decyzji Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 10 marca 2010 roku (i późniejszych aktualizacjach w trakcie realizacji prac remontowych).

Po wieloletnich zabiegach o pozyskanie środków na opracowanie projektu budowlanego, w 2014 roku została opracowana dokumentacja mająca za zadanie przede wszystkim zabezpieczenie zabytku przed dalszą degradacją.

Muzeum Lubuskie od dnia sporządzenia dokumentacji projektowej podjęło szereg starań o pozyskanie środków finansowych na realizację remontu zarówno z krajowych jak zewnętrznych programach pomocowych, w tym z Funduszu Norweskiego oraz z programów operacyjnych Unii Europejskiej. W 2018 roku po uzupełnieniu dokumentacji projektowej o modernizację i adaptację budynku młyna oraz dwóch budynków gospodarczych, a także o modernizację wystaw i konserwację zabytków ruchomych oraz po opracowaniu studium wykonalności, Muzeum przedłożyło aplikację o przyznanie środków z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego – Lubuskie 2020. Pozytywne zaopiniowanie wniosku zaowocowało przyznaniem (po dziesięciu latach starań) środków finansowych na ratowanie tego niezwykle cennego dla regionu zabytku. 21 grudnia 2018 roku podpisana została umowa o dofinansowanie projektu pn. Kompleksowy remont, konserwacja i renowacja zabytków oraz modernizacja wystaw stałych w Zagrodzie Młyńskiej w Bogdańcu.

Głównym celem projektu była renowacja, konserwacja, rekonstrukcja i modernizacja zabytkowych budynków wraz z ich zabytkowym wyposażeniem wchodzących w skład Zagrody Młyńskiej, będącej świadectwem tożsamości kulturalnej regionu.

Dokumentacja projektowa, programy konserwatorskie i zalecenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków stanowiły podstawę określenia zakresu rzeczowego kompleksowego remontu i wyłonienia w drodze zamówienia publicznego wykonawców robót, których było dwóch: GOBUD Sp. z o.o. Sp. k. z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim przy ulicy Niemcewicza 41b oraz EL-TECH Radosław Gula z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim przy ulicy Niemcewicza 41b.

Dokumentacja budowlana (uwzględniająca wszystkie zalecenia konserwatorskie) zakładała w szczególności:

• w budynku młyńskim – wzmocnienie fundamentów kamiennych, konsolidacja spękań murów, naprawa i częściowa wymiana stropów i belek stropowych, naprawa i częściowa wymiana konstrukcji ryglowej, remont dachu, wymiana wypełnień pól ryglowych, odtworzenie drenażu, remont elewacji, remont pomieszczeń, w tym (w większości) wymiana i renowacja podłóg drewnianych, tynkowanie i malowanie ścian wewnętrznych, renowacja, częściowa rekonstrukcja i wymiana stolarki okiennej i drzwiowej, roboty elektryczne, tj. całkowita wymiana instalacji elektrycznej i teletechnicznej, montaż instalacji przeciwpożarowej, przeciwwłamaniowej i monitoringu wizyjnego oraz oświetlenia ewakuacyjnego, roboty sanitarne m.in. montaż instalacji centralnego ogrzewania (którego do tej pory w ogóle nie było), wymiana instalacji wodociągowej i kanalizacyjnej, renowacja i rekonstrukcja koła młyńskiego wraz z kanałem młyńskim,

• w tak zwanym budynku gospodarczym i kuźni (zaadoptowanych na obiekty ekspozycyjne) – remont dachu, remont elewacji, renowacja stolarki okiennej i drzwiowej, remont pomieszczeń, roboty elektryczne, montaż instalacji przeciwpożarowej, przeciwwłamaniowej i monitoringu wizyjnego oraz oświetlenia ewakuacyjnego, adaptacja poddasza budynku gospodarczego na magazyn studyjny,

• zagospodarowanie terenu wokół budynków.

Z uwagi na zabytkowy charakter budynków opiekę i stały nadzór nad robotami sprawował Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków oraz zatrudniany przez Wykonawcę uprawniony konserwator zabytków.

W trakcie prac remontowych okazało się, iż faktyczny stan zdegradowania substancji zabytkowej budynku młyńskiego, wynikający z braku remontów bieżących od kilkudziesięciu lat, był większy niż opisywała to dokumentacja konserwatorska i budowlana. Spowodowało to konieczność uzupełniania dokumentacji konserwatorskiej i budowlanej oraz rozszerzania zakresu rzeczowego. Jednym z ważniejszych elementów remontu który uległ rozszerzaniu, była naprawa zarówno zewnętrznego jak i wewnętrznego drenażu odwadniającego obiekt. Po odsłonięciu fundamentów i zdjęciu kamiennych posadzek wewnętrznych okazało się, że drenaż jest zniszczony w 90 procentach i nie spełnia swojej niezwykle istotnej dla obiektu roli – prawdopodobnie stanowił istotną przyczynę zawilgocenia i degradacji zabytku. Wystąpiła więc pilna konieczność uzupełnienia dokumentacji projektowej. Jednym z większych wyzwań, które stanęły przed firmą realizująca remont, stanowiła rekonstrukcja i renowacja elewacji. Po usunięciu wszystkich tynków zewnętrznych i wewnętrznych oraz wypełnień szachulcowych okazało się, iż stan drewnianej konstrukcji ryglowej wymaga dodatkowych badań określających wytrzymałość konstrukcyjną odkrytych poszczególnych elementów. Zniszczenia spowodowane bytowaniem drewnojadów i wilgoci wskazywały na znaczne osłabienie wytrzymałości konstrukcji ryglowej. W efekcie przeprowadzonych badań poszczególnych jej elementów sporządzono dodatkową dokumentację projektową renowacji i rekonstrukcji konstrukcji ryglowej. Konieczna okazała się wymiana zdecydowanie większej ilości elementów konstrukcyjnych. Z uwagi na skalę degradacji zmianie uległa technologia wymiany poszczególnych jej elementów. Priorytetem było odtworzenie bezpiecznej konstrukcji ryglowej, która przejmowała obciążenie belek oczepowych, krokwi i nowego pokrycia dachowego z dachówki ceramicznej. W trakcie remontu, decyzją LWKZ zmieniony został materiał wypełniający pola fachowe konstrukcji zewnętrznej. Po wnikliwej analizie wszystkich wariantów za najbardziej korzystny uznano zastosowanie ręcznie robionej cegły będącej mieszanką gliny i słomy. Przesłanką wyboru takiego materiału było zastosowanie właściwych historycznie materiałów, możliwość optymalnego wypełnienia przestrzeni fachów oraz uzyskanie możliwie najlepszej izolacyjności termicznej budynku, co ma bezpośrednie przełożenie na organicznie kosztów ogrzewania. Usunięcie tynków wewnętrznych i zewnętrznych umożliwiło ocenę faktycznego stanu zachowania stolarki okiennej i drzwiowej. Uzupełniającą dokumentację konserwatorską wraz z oceną stanu zachowania i zaleceniami konserwatorskimi na zalecenie LWKZ wykonał Henryk Kustosz. Powyższa dokumentacja określała szczegółowo zakres rekonstrukcji i renowacji stolarki okiennej i drzwiowej oraz ich kolorystykę. Prace renowacyjne, rekonstrukcyjne i konserwatorskie stolarki okiennej i ganków zewnętrznych wykonane zostały przez bardzo doświadczaną pracownię Mirosława Kuki, natomiast stolarkę drzwiową i schody wewnętrzne wykonane zostały przez Kazimierza Jurkowskiego. Dzisiaj możemy podziwiać efekty tych profesjonalnych prac konserwatorskich, które nadają niepowtarzalny klimat temu zabytkowi i przykuwają uwagę zwiedzających. Również fatalny stan zachowania drewnianych podłóg wynikający z długoletniego braku ogrzewania obiektu, stopień ich zawilgocenia i zainfekowania niebezpieczną grzybnią spowodował konieczność wymiany zdecydowanie większej ilości podłóg niż to zakładała pierwotna dokumentacja. Zgodnie z zaleceniami LWKZ określonymi w dokumentacji konserwatorskiej, wszystkie podłogi zarówno historyczne jak i nowe zostały zaolejowane. Dodatkowym wyzwaniem i trudnością przy remoncie podłóg parteru było wyrównanie poziomów pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami umożliwiające przemieszczanie się po salach ekspozycyjnych osobom niepełnosprawnym.

Rozszerzenie zakresu wymiany i rekonstrukcji konstrukcji ryglowej, drenażu wewnętrznego oraz renowacji i rekonstrukcji stolarki drzwiowej i okiennej, a także konieczność wyrównania poziomów parteru wymagało przeprowadzenia dodatkowych badań i uzupełnienia dokumentacji. Ważnym elementem projektu była renowacja, konserwacja i rekonstrukcja unikatowych urządzeń młyńskich, zachowanych w prawie kompletnym stanie oraz rekonstrukcja drewnianego koła młyńskiego.

Na podstawie scenariusza sporządzonego przez etnografa dr Mirosława Pecucha zaprojektowane zostały przez Firmę TENTA Architekci z Krakowa aranżacje wszystkich wystaw stałych w 17 salach ekspozycyjnych, hali młyńskiej i recepcji w trzech budynkach Zagrody Młyńskiej. Wszystkie zabytki (ponad 300 sztuk) eksponowane na wystawach stałych, poddane zostały konserwacji i renowacji przez firmę JARDI-Ewa Jankowska z Leszna. Zaadaptowano i wyposażono pomieszczenia na salę edukacyjną i salę warsztatową, co pozwoliło na powadzenie zajęć edukacyjnych (przez cały rok kalendarzowy) na podstawie opracowanej bogatej i różnorodnej oferty edukacyjnej. Urządzona została sala recepcyjna z szatnią i wystawą prezentująca historię młyna i jej mieszkańców. Ponadto zorganizowano i wyposażono w nowoczesne urządzenia do przechowywania zabytków etnograficznych dwa magazyny studyjne. Zaaranżowane zostały również wystawy plenerowe prezentujące odrestaurowane i zakonserwowane maszyny rolnicze i kamienne koła młyńskie. W ramach zagospodarowania terenu wykonano niwelację terenu umożliwiającą udostępnienie obiektów osobom niepełnosprawnym oraz prawidłowe odprowadzenie wód opadowych. Ponadto wymieniono bramy wjazdowe i frontowe ogrodzenie posesji, zrekonstruowano i zamontowano nowe wygrodzenia wewnętrzne, wyremontowano mostek na rzeczce Bogdance oraz zrekonstruowano mostek na młyńskim cieku wodnym. Odrestaurowano nastawę oraz wykonano wzmocnienie brzegów cieku wodnego zasilającego koło młyńskie. Remontowi i renowacji poddano również plenerowy piec chlebowy, pozwalający na organizowanie (cieszących się niezwykłym zainteresowaniem) pokazów wypieku chleba wraz degustacją. Wszystkie planowane i określone w projektach i zaleceniach konserwatorskich prace zostały wykonane, co potwierdzone zostało niezbędnymi protokołami odbioru. Kontrola Instytucji Zarządzającej Regionalnym Programem Operacyjny – Lubuskie 2020 potwierdziła wykonanie wszystkich planowanych prac.

Renowację, konserwację i niezbędne prace rekonstrukcyjne obiektu udało się zrealizować zgodnie z projektem i zaleceniami Wojewódzkiego Konserwatora Za byków w sposób właściwy, bezpieczny dla zabytku, przywracając jego dawny klimat i piękno. Przywrócono praktycznie pierwotną, historyczną kolorystykę, która jest spójna z czasem powstania obiektu. Kolorystyka odremontowanej konstrukcji szachulcowej, wypełnień fach oraz ganków , stolarki drzwiowej i okiennej w typowych dziewiętnastowiecznych barwach jak również kolorystyka ścian wewnętrznych potęguje oddanie historycznego klimatu. Tym samym udało się przywrócić nastrój, który panował w obiekcie w XIX wieku.

Obecnie Młyn Górny w Bogdańcu pełni rolę filii Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim i nosi nazwę Zagroda Młyńska. Ta filia ma charakter etnograficzny i prezentuje zabytki kultury oraz techniki wiejskiej. W głównym budynku zaaranżowano mieszkanie młynarza, ukazując życie wiejskie przełomu XIX i XX wieku. Z dbałością o szczegóły zrekonstruowano pomieszczenia takie jak pokój gościnny, kuchnia z komorą, czy sypialnia z łazienką z przełomu lat 1940/1950. Drugą część budynku zajmuje wystawa „Od ziarenka do bochenka”, prezentująca ewolucję technik młynarskich. Ekspozycja ta obejmuje nie tylko historyczne żarna i kamienie młyńskie, ale także unikatowe mechanizmy napędowe, takie jak koło wodne i turbinę wodną, które odgrywały kluczową rolę w funkcjonowaniu młyna. Centralnym punktem ekspozycji jest oryginalne wyposażenie młyna. Dodatkowe ekspozycje, takie jak „Rzemiosło wiejskie” czy „Hodowla i rolnictwo”, umiejscowione w dawnych oborach i stajniach, prezentują tradycje rzemieślnicze i praktyki rolnicze z różnych okresów historycznych. Wiele uwagi poświęcono również środkom transportu, takim jak wozy, ukazując ich rolę w codziennym życiu wiejskim. Nie brakuje również miejsca dla pasjonatów pszczelarstwa, którzy mogą zgłębiać tajniki życia rodzin pszczelich i tradycyjnych metod hodowli. W przymuzealnym sadzie znajduje się wystawa uli drewnianych oraz piec chlebowy, który stanowi istotny element dziedzictwa kulinarnego regionu, umożliwiając organizację zajęć edukacyjnych związanych z procesem pieczenia chleba. Obecnie Zagroda Młyńska w Bogdańcu to nie tylko muzeum, ale również interaktywne centrum kultury wiejskiej, zachęcające do odkrywania i doceniania bogactwa dziedzictwa lokalnego.

Dzięki starannej dbałości o autentyczność oraz wysoką jakość prezentacji, udało nam się zatrzymać historię tego obiektu z myślą o przyszłych pokoleniach. Uzupełnieniem realizowanego projektu związanego z renowacją i konserwacją Zagrody Młyńskiej było stworzenie spaceru wirtualnego, dzięki któremu istnieje możliwość zwiedzenia całego obiektu online. Spacer jest dostępny pod linkiem: ZAGRODA MŁYŃSKA – Muzeum Lubuskie

Uroczyste otwarcie Zagrody Młyńskiej dla zwiedzających nastąpiło 29 września 2023 roku. Zagroda Młyńska w Bogdańcu, położona w urokliwym otoczeniu lasów bogdanieckich, wyróżnia się przede wszystkim swoim głównym budynkiem. Znajdująca się w nim unikatowa hala młyńska oraz imponujące drewniane koło napędzane wodą to tylko część atrakcji, które przyciągają tu turystów. Bogactwo odrestaurowanych i zakonserwowanych zabytkowych eksponatów oraz nowoczesna aranżacja ekspozycji oddających klimat zabytkowego młyna, pomieszczeń mieszkalnych i otoczenia czynią obecnie to miejsce jedną z kluczowych atrakcji turystycznych w regionie.” (za: Zagroda Młyńska w Bogdańcu | Modernizacja Roku)