Czchów (pow. brzeski, woj. małopolskie) – podsumowujemy to, co wiadomo na pewno o odbudowie zamku

Plany dotyczące odbudowy

W sprawie przyszłości zamku odbyły się rozmowy pomiędzy przedstawicielami miasta a konserwatorem. Według działu Infrastruktury Technicznej i Inwestycji UM w Czchowie, UM uzyskać miał od konserwatora zgodę jedynie na podwyższenie wieży (niejasna jest sprawa zwieńczenia). Nie znane są inne ustalenia pomiędzy urzędem miejskim a konserwatorskim. Zgoda budowlana na podwyższenie wiedzy ma zostać wydana w lutym.

„Mamy zaakceptowaną przez konserwatora zabytków na szczeblu Tarnowa koncepcję zagospodarowania całego grodziska. Najpilniejsza sprawa to zabezpieczenie baszty przed erozją (alarmujący stan techniczny murów wymaga podjęcia prac konserwatorskich i budowlanych – przyp. red.) i podniesienie jej do wysokości 36 metrów z obecnych 19 metrów (sam mur zostanie podniesiony o 5 metrów, pozostałe 13 metrów to dach – przyp. red.) – mówił w ubiegłym roku Marek Chudoba, burmistrz Czchowa.”

„Zgodnie z założeniem, do odbudowy baszty w Czchowie zostanie użyty kamień, a dach zostanie pokryty gontem.”

Co do pozostałych planów prezentowanych w mediach, są to tylko koncepcje i nie wiadomo czy kiedykolwiek będą realizowane. Mowa tu przede wszystkim o projekcie rekonstrukcji budynku mieszkalnego oraz murów obwodowych przygotowanym dla UM przez pracownię Konserwacji Zabytków Arkona z siedzibą w Krakowie, na podstawie projektu autorstwa Dr inż. arch. Waldemara Niewaldy z lat 90. XX w.

Prace zrealizowane dotąd na zamku, pod względem technicznym i projektowym oceniane są pozytywnie. Wskazuje się na właściwą kompozycję lica, dbałość o szczegóły (strzępia/negatyw muru obwodowego), użycie drewna i gontu, zahamowanie procesu destrukcji murów, umożliwienie lepszej percepcji średniowiecznej architektury militarnej poprzez nadbudowę fundamentów, wykonanie mostu, wycinkę dzikiej zieleni i ekspozycję maszyn oblężniczych.

Krytykowany jest natomiast „świeży” wygląd odbudowanej bramy, która przez to ma zbyt bardzo odróżniać się od oryginalnej wieży. Wygląd ten, jak zauważają inni specjaliści, z czasem jednak się zmieni i nabierze patyny. Należy przy tym zauważyć, że według doktryny konserwatorskiej odróżnienie elementów nowych od historycznych jest pożądane i odpowiada zaleceniom Karty Weneckiej.

Stan obecny i przeprowadzone do tej pory prace

W 1928 r. przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie. Wieżę zabezpieczono i nakryto stropem żelbetonowym. Podczas prac w 1966 r. odkopano fundamenty całego założenia zamkowego (do tej pory sądzono, że zamek stanowiła jedynie wieża!). Już wtedy pozostałości zamku szybko niszczały i zaczęto zastanawiać się nad ich zabezpieczeniem. W tym celu wieżę nadbudowano do wysokości jaką znamy dzisiaj.

W 1993 powstał Społeczny Komitet Renowacji Ruin Baszty. W latach 1993-2001 zespół Muzeum Okręgowego w Tarnowie przeprowadził badania na zamku. Odkryto gotycki portal będący wejściem do zamkowych piwnic, mury baszty bramnej, obrys murów obronnych oraz bruk na dziedzińcu.

Na podstawie badań powstał projekt budowlany aranżacji ruin autorstwa Dr inż. arch. Waldemara Niewaldy (zmarły niedawno naukowiec nagrodzony pośmiertnie z wniosku PKZ i Stowarzyszenia Architektów Kawalerskim Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski https://genealogia.okiem.pl/…/niewalda-waldemar-1940-2024). Zakładał on konserwację wieży, rekonstrukcję budynku mieszkalnego oraz stróżówki na potrzeby punktu informacyjnego.

Projekt po pozytywnej ocenie służb konserwatorskich skierowano do realizacji w roku 1999. Ostatecznie wykonano tylko prace rekonstrukcyjno-konserwatorskie przy wieży zamkowej, a także nieznacznie podniesiono część zachodniego muru obwodowego wraz z elementami murów baszty bramnej. W całości zrekonstruowano jedynie stróżówkę. Aby odsłonić widok na zamek wycięto fragment lasu, którym zarósł teren wokół. Zamek wraz z tarasem widokowym na wieży otwarto w 2003.

W 2018 roku po uzyskaniu funduszy europejskich zrekonstruowano basztę bramną (czego pierwotnie nie planowano), nadbudowano mury obronne, wykonano taras widokowy nad zrekonstruowanymi piwnicami budynku mieszkalnego (zabezpieczono je sklepieniem z betonu). Zagospodarowano dziedziniec zamkowy, wykonano drewniany most.

„Rekonstrukcję baszty bramnej wykonano na podstawie wcześniejszych rekonstrukcji założenia zamkowego opracowanych przez zespół z Muzeum Okręgowego w Tarnowie. Hipotetyczny wygląd elementów wchodzących w skład zabudowy zamku w czasach jego największej świetności w XVI wieku powstał w analogii do średniowiecznej architektury militarnej oraz na podstawie prowadzonych od lat dziewięćdziesiątych XX wieku badań archeologicznych i architektonicznych.

Zaprojektowano basztę bramną, w formie murowanej z kamienia naturalnego na wapiennej zaprawie, do wysokości murów obwodowych wynikającej z ochrony pierwotnego wejścia do wieży obronnej – zgodnie ze sztuką wznoszenia obronnych wież zamkowych wejście było ulokowane na wysokości I piętra.

Mury zostały nadbudowane z kamienia naturalnego, układanego na zaprawie wapiennej o grubości 50 cm, licowanego od zewnętrznej strony z istniejącym murem. Zrekonstruowany mur wyróżnia się jaśniejszą barwą. Basztę nakryto czterospadowym dachem krytym gontem, o konstrukcji płatwiowej, z ukośnymi zastrzałami. Konstrukcję dachu podniesiono powyżej nadbudowanych murów kamiennych na drewnianej konstrukcji szkieletowej i od strony zewnętrznej wykończono pionowymi deskami szalunkowymi.

Rekonstrukcja piwnic budynku mieszkalnego polegała na kamiennej nadbudowie reliktów ścian piwnic wraz z odtworzeniem pełnych otworów okiennych z wewnętrznymi łukowymi glifami w miejscach ich pierwotnej lokalizacji.

Wszystkie uzupełnienia, wykonane przy użyciu tradycyjnych materiałów i technik, są czytelne i wyartykułowane nieco jaśniejszą barwą materiału.

Uczytelnienie układu przestrzennego pozwala na pełniejszą percepcję średniowiecznej architektury militarnej. Wykarczowano również dziką zieleń stanowiącą zagrożenie dla murów zabytku i zasłaniającą je przez znaczną część roku. Lokalizacja na dziedzińcu i wokół zamku zrekonstruowanych urządzeń oblężniczych i obronnych z epoki średniowiecza wyjaśnia niektóre aspekty obronne zamku. Pokuszono się także o odtworzenie mostu – efektownego atrybutu średniowiecznej architektury, co niewątpliwie stanowi dodatkową atrakcję dla zwiedzających.

Pilną potrzebą jest zabezpieczenie murów wieży, zwłaszcza u jej podstawy, ponieważ widoczne są tam wyraźne uszkodzenia oraz degradacje spoin i ciosów z piaskowca.”

Cytat za: Anna Martyka, Ruiny zamku w Czchowie – analiza prac konserwatorskich i budowlanych, Wiadomości Konserwatorskie, 64/2020.

(dodać należy, że Martyka należy do tych naukowców, którzy w pełni popierają Kartę Ochrony Ruin Historycznych i sceptycznie odnosi się do możliwości dalszej odbudowy zamku).

Historia zamku

Wybudowany na przełomie XIII i XIV wieku na skalistym ostrogu oddzielonym naturalnym zagłębieniem terenu. Fundatorem był zapewne Wacław II. Najstarsza część zamku to wieża (stołp), otoczona pierwotnie drewnianą palisadą. W XIV wieku nadbudowano ją o jednokondygnacyjną część mieszkalną na planie ośmiokąta. W tym samym wieku powstały kolejno mury obwodowe a następnie piętrowy dom zamkowy. W XV wieku wybudowano basztę bramną oraz przerzucono most nad fosą. Na przełomie XV/XVI wieku dobudowano jeszcze stróżówkę i jednokondygnacyjny budynek gospodarczy.

Upadek zamku rozpoczął się wraz z likwidacją mającego w nim siedzibę sądu ziemskiego. Następnie przyszły zniszczenia związane z „potopem”. Pod koniec XVIII wieku istniała szansa na odbudowę zamku po decyzji Sejmu Czteroletniego o reaktywacji sądu ziemskiego. Niestety wzniesiono dla niego nowy budynek na czchowskim rynku. Od tej pory wykorzystywana była jeszcze tylko wieża, w której umieszczono więzienie.

W XIX budynki zamkowe przestały istnieć a pamięć o nich zanikła. Do czasów współczesnych ostał się jedynie kikut wieży i zasypane piwnice.

Źródło: https://xn--sdeckie-p4a.pl/artykul/czchow-jest-koncepcja-rekonstrukcji-zamku | https://gazetakrakowska.pl/gmina-czchow-odbuduje-baszte-i-zamek-jest-pozytywna-opinia-konserwatorska-zobacz-wideo/ar/c1-18363853