(Biblioteczka) „Making Dystopia. The strange rise and survival of architectural barbarism” – James Stevens Curl

Skąd się wzięły budynki, które w Polsce określamy mianem ”gargameli”? Dlaczego tak trudno jest znaleźć specjalistów, którzy albo potrafią odnowić zabytkowy budynek albo zaprojektować i postawić nowy w tradycyjnym stylu? Dlaczego w każdym zakątku świata jesteśmy otoczeni przez takie same pozbawione detalu bryły, z których większość z nas ucieka przy najbliższej możliwej okazji? Kiedy i dlaczego dawna barwna bogata i lokalna architektura została zastąpiona przez to co znamy dzisiaj?

Wszystkim zainteresowanym w szukaniu odpowiedzi na m.in. te pytanie może pomóc książka szanowanego brytyjskiego historyka prof. Jamesa Stevensa Curla dotycząca zmian w architekturze jakie nastąpiły w XX wieku.

We wstępie do opracowania Dr Timothy Brittain-Catlin z Uniwersytetu w Kent pisze: ”Odkrywcza i dobrze uargumentowana książka o kulturalnej i środowiskowej ”Katastrofie”, o procesie podczas którego zebrana wiedza dotycząca budowania i dekorowania przekazywana w świecie zachodu z pokolenia na pokolenie przez setki lat została porzucona po IWŚ. W historii sztuki zdarzały się co prawda okresy wzrostu i upadku jeśli chodzi o standarty konstrukcji, ale ta ”Katastrofa” to było coś zupełnie nowego: był to rezultat aktywnej kampanii aby zniszczyć wiedzę i bazę rzemieślniczą, za którą odpowiedzialni byli głównie ludzie, którzy nie tylko byli częścią swoistego kultu i politycznych ruchów ekstremistycznych, ale którzy w większości sami byli bardzo ubodzy w zdolności twórcze”.

Choć książka jest właściwie odpowiedzią na istniejącą krytykę współczesnej architektury i mimo kontrowersji jaką na pewno wzbudzi wśród wielu ważnym głosem w publicznej dyskusji (która de facto obecnie pozostaje monologiem), na razie można ją nabyć tylko w języku angielskim. Jakkolwiek w Polsce jej przetłumaczeniem teoretycznie mógłby być zainteresowany mający dbać o ”estetykę polskich miast i wsi” NIAiU to trudno oczekiwać, by Instytut kierowany przez ”wirtuoza betonu” i popularyzatorkę powojennej zabudowy wielorodzinnej zdecydował się na wydanie książki, w której profesor Curl dowodzi (bądź próbuje dowieść zdaniem krytyków) m.in., że ”triumf modernizmu w II połowie XX wieku doprowadził do masowej destrukcji, tworzenia obcych zimnych krajobrazów i ogromnego marnotrawstwa zasobów”. Więcej, że ”modernizm nie był nieuniknioną naturalną ewolucją jak wielu przekonuje, ale nie mającym precedensu nowym porządkiem, który wymagał pozbycia się ornamentu, dekoracji a przede wszystkim wyboru”.

”Z każdym kolejnym rokiem tzw. ikony architektury stawiane przez star-architektów stają się coraz bardziej cudaczne, destabilizujące i kosztowne ignorując jednocześnie zastany kontekst i oddalając się od aspiracji i potrzeb społeczeństwa”.

Książka ma być więc ”bezlitosną krytyką całego ruchu modernistycznego, za którą odpowiada jeden z najlepszych historyków architektury na Wyspach: od Bauhausu i Le Corbusiera poprzez inspirowaną modernizmem powojenną urbanistykę. Curl zadaje pytanie jak bardzo społeczeństwo ucierpiało przez służące sobie i samozwańcze ”elity”, które są zdeterminowane by tworzyć obcą i pozbawioną empatii dystopię”.

Co mówią o książce inni? Profesor matematyki na University of Texas Nikos Salingaros uważa, że jest to ”kamień milowy historii architektury: wspaniała książka udowadnia, że odrzucone w modernistycznej ideologii studia nad przeszłością mogą wyzwolić nas z więzów teraźniejszości”. Profesor historii architektury na Uniwersytecie w Cambridge Dawid Watkin uważa książkę za ”kapitalną i kompletną w ukazaniu jak architektura i urbanistyka uległy w XX i w XXI wieku skorumpowaniu prowadząc do katastrofalnego pogorszenia przestrzeni życia”.

Dobre opinie płyną od Davida Brussata z Institute of Classical Architecture & Art: ”Ta książka nie tylko, że powinna zatrząsnąć klatką modernizmu, ona powinna zatrząść jej fundamentami i przyśpieszyć upadek kultu, który wziął świat za gardło” (Making Dystopia – Traditional Building).

Na stronie LEONARDO, zajmującej się związkami pomiędzy sztuką, nauką a technologią ”Making Dystopia” została przedstawiona jako podstawowa pozycja potrzebna dla zrozumienia i krytyki współczesnej architektury, która powinna być obowiązkową dla studentów architektury, architektów, urbanistów jak i konserwatorów (Review of Making Dystopia: The Strange Rise and Survival of Architectural Barbarism | Leonardo/ISAST).

”The Times” w recenzji pióra R. Morrisona ”Making dystopia by J.S. Curl – budynki falliczne, tragiczne i trochę Nazi” zauważa natomiast ”patologiczne” przywiązanie naukowca do detali i jego tytaniczną pracę naukową. Morrison uważa, że książka jest skierowana do nie-architektów i może wywołać wśród nich szok. Na końcu zauważa jednak, że jest spóźniona bowiem powinna zostać wydana 50 lat wcześniej, gdy ”bitwa jeszcze trwała” (Review: Making Dystopia by James Stevens Curl — buildings that are phallic, tragic and a bit Nazi | The Times).

Trzeba wspomnieć również o krytyce. Stephen Bayley w recenzji: ”Modernizm nie jest barbarzyństwem, ale ślepe jego odrzucenie już jest” uważa, że to przekonania Curla są tak naprawdę dystopijne. Krytykuje on upraszczanie przez niego rzeczywistości i nie dostrzeganie pozytywów. Książka wg. Morrisona ma w sobie ”zapach śmierci” zaś moderniści mimo swoich wad ”wierzyli przynajmniej w życie, optymizm i tworzenie nowego” (A barbarous view of modernism | The Spectator).

Naszym zdaniem najbardziej na przeczytaniu książki skorzystają krytycy modernizmu, którzy na podstawie lektury mogą ”uzbroić się” w szereg argumentów (szczególnie mowa o tych osobach, których krytyka jest ”instynktowna” i nie poparta ani wiedzą historyczną ani architektoniczną).
Mimo tego odbiór książki nie powinien zależeć tylko od stosunku do modernizmu i jego dziedzictwa. Niezależnie bowiem od tego co o nim sądzimy historia tego co doprowadziło, że w ciągu kilkudziesięciu lat barwny i wibrujący świat neostylów i secesji został zastąpiony przez świat pozbawionych dekoracji brył pozostaje nieznana dla większości z nas a przez to odkrywcza i interesująca.

Na koniec warto wspomnień i o polskich akcentach. Jest ich kilka. Najwięcej miejsca poświęcone jest jednak Janowi Zachwatowiczowi i Stanisławowi Lorentzowi oraz Polskiej Szkole Konserwacji, której pozytywny przykład zostaje zestawiony z tym co w duchu modernizmu zrobiono po wojnie w miastach brytyjskich.

Link do książki: Making Dystopia: The Strange Rise and Survival of Architectural Barbarism: Amazon.co.uk: Curl, James Stevens: 9780198753698: Books