Wielka Brytania – król Karol III i powrót do architektury tradycyjnej

”Zgromadzeni w Hampton Court Palace architekci oczekiwali, że książę Walii pochwali ich, nagrodzi a na koniec wychyli z nimi kieliszek szampana…”

Z okazji dzisiejszej koronacji na króla Wielkiej Brytanii Karola III przybliżamy pokrótce poglądy na architekturę człowieka, który miał w Wielkiej Brytanii wpływ na architekturę większy niż jakikolwiek współczesny mu architekt. Zaczynamy oczywiście od słynnego przemówienia nazwanego później Carbuncle Speech (”czyrakowe przemówienie”) jakie książę wygłosił w 1984 r. na jubileuszowym 150 spotkaniu Royal Institute of British Architects w Hampton Court Palace.

Przemówienie padło w czasie gdy moderniści byli u szczytu potęgi i krótko po tym gdy wiele wspaniałych wiktoriańskich budynków wyburzono pod brutalistyczne bryły (patrz: The Cultural Tutor na Twitterze: „Why did the UK destroy and replace so many of its old Victorian buildings? https://t.co/RTTg2F0coQ” / Twitter).

Choć tu i ówdzie pojawiała się krytyka poczynań architektów i urbanistów nikt wcześniej z takim autorytetem nie ważył się tak otwarcie skrytykować środowiska, które samo praktycznie decydowało o ówczesnym obliczu kraju. Architekci liczyli, że książę Walii pochwali ich, nagrodzi a na koniec wychyli z nimi kieliszek szampana. Spodziewano się gładkiej oficjalnej przemowy. Tymczasem… Karol zrobił coś zupełnie odwrotnego. Wykorzystując swój autorytet zaatakował i bezpardonowo zbeształ środowisko. Punktem wyjścia była krytyka modernistycznej rozbudowy zabytkowej Galerii Narodowej, którą porównał do…”potwornego czyraka na twarzy ukochanego i eleganckiego przyjaciela”.

Ale to nie wszystko. Następnie książę powiedział bowiem coś jeszcze ważniejszego: ”Zdecydowanie zbyt długo, jak sądzę, niektórzy urbaniści i architekci konsekwentnie ignorowali uczucia i życzenia mas zwykłych ludzi tego kraju. Troska o to w jaki sposób żyją ludzie, o środowisko, w którym żyją i rodzaj społeczności, która jest kształtowana przez to środowisko, z pewnością powinno być jednym z głównych wymagań wobec naprawdę dobrego architekta”. Przemówienie było szeroko komentowane. Mówiła o nim telewizja i prasa a społeczeństwo brytyjskie w lwiej części stanęło po stronie księcia.

Przemówienie rozpoczęło też trwającą do dzisiaj w Wielkiej Brytanii publiczną debatę dotyczącą polepszenia jakości współcześnie stawianej architektury, udziału społeczeństwa w procesie decyzyjnym a także pośrednio dało początek architektonicznej antynagrodzie Carbuncle Cup, brytyjskiego odpowiednika polskiego plebiscytu Makabryły. Warto dodać, że skrytykowany przez Karola modernistyczny projekt rozbudowy galerii został ostatecznie odrzucony a rok 1984 jest przez wielu uznawany za symboliczny koniec ery powojennego modernizmu na Wyspach Brytyjskich.

Trzy lata później na corocznej kolacji Corporation of London Planning and Communication Committee’s w Mansion House w 1987 r. Karol oceniając jakość współczesnej architektury wypowiedział kolejne słynne słowa: ”Musicie to przyznać Luftwaffe, że kiedy bombardowali nasze miasta nie zostawili po sobie niczego bardziej obraźliwego niż gruz. My to zrobiliśmy!” I dodał: ”Jest czas i miejsce aby poświęcić część zysku dla hojnej wizji, w imię godności, elegancji, za budowle, które podniosłyby nas na duchu i naszą wiarę we współczesny świat”.

W 1989 roku 6 milionów Brytyjczyków zobaczyło 75 minutowy film dokumentalny BBC autorstwa księcia pt. ”A Vision for Britain”. Karol wyjaśniał w nim swój punkt widzenia na współczesną architekturę i urbanistykę. Kolejny raz krytykował środowisko architektów, m.in. za stworzenie ”zapomnianych przez Boga miast zaśmieconych ogromnymi pustymi i bezosobowymi budynkami”. Centrum Birmigham nazwał ”potwornym betonowym labiryntem” z bliblioteką, która wygląda jak ”miejsce gdzie książki się pali a nie przechowywuje”, brutalistyczny National Theatre on the South Bank określił ”sprytnym sposobem na zbudowanie elektrowni atomowej w centrum miasta” a the British Library ”siedzibą akademii tajnych służb”.

W późniejszym czasie dostało się nawet słynnemu architektowi Miesowi van der Rohe. Jego City Office Tower porównał bowiem do ”szklanego pnia”.

Trzeba zdawać sobie sprawę, że przemowa i następne działania Karola były ostro krytykowane przez większość środowiska architektów, którzy często w niewybredny sposób wypowiadali się o ”prymitywnym” guście i ”zacofanych” poglądach księcia. Mimo to wypowiedziane słowa rozpoczęły proces, który w Wielkiej Brytanii trwa do dziś. Rezultat działań księcia to m.in.: