Zabytki, które nigdy tak nie wyglądały – cz. 2. (1970-2021)
Obiecana druga część zdjęć do wpisu na temat kreacji konserwatorskich i architektonicznych. Zaczynamy od dziedzińca arkadowego Zamku Piastów Śląskich w Brzegu i stopniowo przenosimy się do czasów współczesnych, kończąc na pałacu Paca w Dowspudzie.
Loggie zamku w Brzegu wyburzono ze względu na fatalny stan będący wynikiem działań wojennych w 1742 roku. Odbudowę planowali już Niemcy przed IIWŚ (widoczna na zdjęciu arch. arkada powstała w 1941). Po wojnie do pomysłu wrócił Jan Zachwatowicz. Projekt opracował prawdopodobnie historyk sztuki, malarz i inżynier Stanisław Kramarczyk. Loggia tylko w dolnej partii jest rekonstrukcją. Górne kondygnacje to kreacja konserwatorska nawiązująca do dzieł Jakuba Parra. Prace wykonały warszawskie Pracownie Konserwacji Zabytków.
Szerzej na temat zamku w Brzegu pisze Tomasz Torbus w swojej książce Rekonstrukcje, dekonstrukcje, (nad)interpretacje .
Na ilustracji zamek w 1910 i współcześnie (foto: wiki).
Zamek w Brzegu w roku 1935 i współcześnie (foto: twajda/polska-org.pl).
Wszystkie attyki w Zamościu to rekonstrukcje bądź kreacje. Na przestrzeni dziejów był one usuwane w związku z rozbudowami budynków i zmianą konstrukcji dachów. Do krajobrazu miasta attyki zaczęły wracać dopiero w 20-leciu międzywojennym (ratusz). Prace nad attykami samych Kamienic Ormiańskich rozpoczęto w 1978. Projekty wykonali Wiktor Zin i Maciej Pawlicki. Źródłem do rekonstrukcji dwóch pierwszych patrząc od strony ratusza (nr 28 i 30) był uproszczony rysunek z 1853. Ostatnia kamienica (nr 22) otrzymała attykę na podstawie zdjęć z końca XIX w. (przy czym sama kamieniarka wieńcząca attykę jest już kreacją). Co do dwóch środkowych kamienic (nr. 24 i 26) nie zachowała się ikonografia. Ich attyki to dzieło wyłącznie Zina i Pawlickiego.
Na ilustracji ikonografia, która posłużyła architektom przy okazji projektowania nowych attyk – Rynek Wielki na obrazie W. Wilczyńskiego w 1853 i północna pierzeja Rynku na zdjęciu z 1875. Poniżej attyki współcześnie (foto: JureK, fotopolska.eu).
Do współczesnych czasów zachowały się tylko dolne kondygnacje pierwotnie wyższej Bramy Warszawskiej w Opatowie. W latach 1977-1981 Naczelnym Konserwatorem Zabytków w randze vice Ministra Kultury był profesor Wiktor Zin. Jako członek Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Opatowskiej brał on udział w zebraniach Towarzystwa w Opatowie. Mimo, że Brama Warszawska nie zachowała się w pierwotnej wysokości Profesor postanowił ozdobić ją renesansową attyką, dla której inspiracją była Brama Opatowska w Sandomierzu.
Więcej: Aleksandra Gromek Gadkowska, ,,Historia Bramy Warszawskiej w Opatowie”: gadkowski.pl/publikacja/historia-bramy-warszawskiej-w-opatowie/?fbclid=IwAR3Pacbv6woW4-uXu7aDDdWcM6IgF2i6YAcqYLJ-Ruv8ZNMUldqoJBGCT2s
Na ilustracji Brama Warszawska w 1900 i współcześnie (foto: opatow.travel).
Wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany. W okresie II RP nadano mu formę wczesnobarokową. Pracami tymi kierował architekt i konserwator Kazimierz Skórewicz a od 1928 Adolf Szyszko-Bohusz (m.in. dach Wieży Grodzkiej). Taki zamek został odbudowany w latach 1971-1984. Prace prowadził przewodniczący Komisji Architektoniczno-Konserwatorskiej prof. Jan Zachwatowicz. Na fasadzie zachodniej doprojektowano wtedy lukarny oraz wieżyczki na narożnikach. Podstawą były rysunki z epoki (patrz: następne zdjęcie). Pierwotnie wieżyczki zdobiły zamek tylko do początku XVIII w. gdy zostały rozbite przez działa Augusta II. Inaczej również w stosunku do stanu sprzed wojny rozwiązano nakrycie Wieży Grodzkiej. Jeśli chodzi o wnętrza to np. nową aranżacją jest tron w Sali Senatorskiej. Projekt zaplecka, podniebia, lambrekinu, zwieńczenia i podium tronu został przygotowany przez architekta tradycjonalistę Andrzeja Grzybowskiego w oparciu o nieliczne zachowane dokumenty.
Więcej: Jan Zachwatowicz, Problemy restytucji Zamku Królewskiego w Warszawie: Zamek Królewski w Warszawie – rekonstrukcja… rekonstrukcji. | Odbudowa Rekonstrukcją Pogania (wordpress.com)
Na ilustracji zamek w roku 1880, 1939, 1945 i współcześnie (foto: Bogdan JS, fotopolska.eu).
Na ilustracji wieżyczki w narożnikach fasady zachodniej na miedziorycie W. Hondiusa (1646) i współcześnie (foto: Bogdan JS/fotopolska.eu).
„Dr Elzbieta Grodzka: – Prace zakończyły się w 1991 r. i zdecydowanie były czymś więcej niż rekonstrukcją. Historycznie bowiem hełm gotycki miała tylko jedna wieża. Dla profesora Edmunda Małachowicza osadzenie dwóch było jednak kontynuacją średniowiecznej koncepcji katedry, przerwanej przed wiekami. Odbudowę poprzedziła oczywiście dyskusja wśród architektów, historyków sztuki i konserwatorów i ustalono, że koncepcja prof. Małachowicza jest właściwa.
Lucyna Róg: – Katedra była dla profesora najważniejsza, co podkreśla pani w swojej książce. Poświęcił jej najwięcej czasu i z własnej inicjatywy tworzył dla niej kolejne koncepcje projektowe. Niektóre jego decyzje mogły się wydawać kontrowersyjne – jak usunięcie zegara z elewacji zachodniej czy rozbiórka XVIII-wiecznego szczytu. Nie spotykały się z oporem środowiska konserwatorów i architektów?
Dr Elzbieta Grodzka: – Zarówno w przypadku katedry, jak i przy każdym innym obiekcie, swoją decyzję konserwatorską prof. Małachowicz poprzedzał analizą wartości danego elementu. Przyglądając się poszczególnym fragmentom budynku, dobudowywanym i zmienianym przez wieki, analizował czy ta konkretna „przeróbka” jest tylko czysto użytkowa, czy może sama w sobie także ma wartość, czy wyszła spod rąk świetnych rzemieślników, czy może stworzył ją niekoniecznie najlepszy warsztat, co widać w jakości wykonania itd.
Każda decyzja była więc poparta konkretnymi argumentami badawczymi, ale i kompleksowym spojrzeniem na zabytek oraz stawianiem sobie pytań: Jak ten obiekt będzie odbierany przez przeciętnego człowieka? Jak sprawić, by wartość tego obiektu stała się dla niego czytelna?” To on sprawił, że wrocławska katedra ma dwa hełmy (pwr.edu.pl)
Na ilustracji archikatedra w 1935, 1947 oraz współcześnie (foto: dar_wro/polska.org.pl).
Wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany. Opuszczony w 2.ćw. XIX w. Zakupiony przez potomka ostatnich właścicieli z zamiarem zabezpieczenia i odbudowy, którą rozpoczęto w 1998. Podstawą projektu odbudowy był projekt koncepcyjny arch. Waldemara Niewaldy z lat 70-tych. Wtedy zgody na odbudowę nie wydał jednak konserwator zabytków. Po tym wydarzeniu ruiny były opuszczone i dewastowane aż do lat 90-tych. Opiekę naukową nad nowym projektem sprawował wielki znawca zamków prof. dr hab. inż. arch. Janusz Bogdanowski. Autorem wytycznych był arch. Waldemar Niewalda. Ponadto przy projekcie współdziałali dr. inż. Stanisław Karczmarczyk, architekci Dr hab. Piotr Szlezynger, Bożena i Jacek Lendowie oraz sam właściciel. Wiele interesujących pomysłów zasugerował sam Bogdanowski, w tym dach łamany na budynku głównym w duchu lokalnej tradycji. Dach ten do tej pory czeka na realizację (zamek pokrywa obecnie dach prowizoryczny).
Na podstawie: Piotr S. Szlezynger, Zamek w Korzkwi. Badania historyczne i ikonograficzne, projekt, etapy odbudowy.
Na ilustracji ruiny zamku w latach 70-tych, zamek współcześnie (foto: Cristoforo/fotopolska.eu) oraz niezrealizowany jeszcze (?) projekt odbudowy z dachem łamanym zaproponowanym przez profesora Janusza Bogdanowskiego.
„Projekt rewaloryzacji założenia pałacowo – ogrodowo – parkowego w Wilanowie. Zaprezentowano ideę powrotu do barokowego kostiumu dziedzińca pałacowego w Wilanowie. Sięgając do źródłowych materiałów historycznych i archeologii zaproponowano rozwiązanie w duchu kreacji konserwatorskiej, na zasadzie wypracowanej przez J. Bogdanowskiego – „twórczej kontynuacji tradycji”. Przyjęto powrót do form i rozplanowania dziedzińca honorowego oraz przeddziedzińca w kształcie potwierdzonym wynikami badań kartograficznych, ikonograficznych oraz archeologicznych. Sugestia okresowego wprowadzania lustrzanej kwatery wodnej w centrum dziedzińca honorowego, ma w zamiarze autorskim wzmocnić ekspozycję pałacu, symbolu panowania Jana III Sobieskiego.”
Dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski, „Kreacja konserwatorska w krajobrazie kulturowym”.
Na ilustracji pałac obecnie (foto: luksusowehotele.pl) i ideogram konserwatorski rekompozycji dziedzińca pałacowego w Wilanowie (opr. Z. Myczkowski z zesp.).
Na ilustracji przegrany „modernistyczny” projekt odbudowy zamku autorstwa pracowni Menas Ir Jega oraz zrealizowany zwycięski projekt (wiki). Dziedziniec wewnętrzny, ze względu na brak ikonografii jest w całości współczesną kreacją. Pod przeszkleniami możemy oglądać wyeksponowane fundamenty zniszczonego zamku historycznego.
Początkowo, tak samo jak wielu innych konserwatorów i historyków sztuki, Tomasz Torbus był przeciwny odbudowie Zamku Dolnego w Wilnie. Po czasie jednak złagodził swoją postawę:
„Dzisiaj zamek już stoi, tak jakby zawsze tam stał, a ostrość ówczesnej polemiki blaknie w tej samej mierze, w jakiej założenie w harmonijny sposób łączy się z obrazem wileńskiego Starego Miasta.
Powód, dla którego złagodziłem swą postawę po piętnastu latach, bierze się z jednej strony z faktu, że uświadomiłem sobie, jak ważne motywy pozanaukowe stanowiły podstawę odbudowy starych miast Gdańska lub Warszawy, jej zamku królewskiego, i w końcu również Zamku Dolnego w Wilnie. Jako główna rezydencja Wielkiego Księstwa Litewskiego pomiędzy XV i ZVII wiekiem zamek odgrywał oczywiście decydującą rolę w poszukiwaniu oraz umacnianiu tożsamości narodu, który czuł się zagrożony przez silniejszych sąsiadów i musiał walczyć o przetrwanie. Do argumentów ,,za” doszła wyrwa urbanistyczna w zabudowie miasta, która należało zagospodarować oraz tysiące artefaktów potrzebujących nowej siedziby.
Mimo iż powody odbudowy mają niewiele wspólnego z konserwacją zabytków i historią sztuki, zamek zaczął spełniać ważną funkcję w centrum miasta, a dla 66% Litwinów symbolizuje wolną i niezależną Litwę. Stał się on – by użyć tu modnego pojęcia – implantem pamięci, dzięki któremu ludzie uświadamiają sobie własne dziedzictwo kulturalne i polityczne.”
Plebania w Praczach Odrzańskich (Wrocław) powstała w 1626r. Pochodząca z tego samego okresu polichromia zachowała się fragmentarycznie na pierwszym piętrze. W 2010 poddano ją pracom konserwatorskim:
„Wygląd polichromii stropowych to efekt końcowy prac konserwatorskich i restauratorskich. Ze względu na fragmentaryczny stan zachowania polichromii konserwator musiał przeprowadzić wiele rekonstrukcji w obrębie malowideł. Przed konserwacją stropy belkowe na plebanii były w bardzo złym stanie: zawilgocenie, liczne spękania belek i ubytki wsuwek zastępowanych przypadkowymi deskami, gwoździe i dziury w belkach, w końcu późniejsze przemalowania i warstwy białej farby klejowej – to większość czynników, jakie wpłynęły na szczątkowy stan zachowania polichromii. Fragmenty malowideł w formie negatywu, czyli głównie konturu i wyblakłych, pozbawionych głębi kolorystycznej kształtów, prześwitywały przez odspojone warstwy późniejszych przemalowań i białej farby, niejednokrotnie używanej do pokrywania stropów. Na podstawie zachowanych fragmentów wykonano dzieło, które można nazwać kreacją bądź aranżacją konserwatorską.”
„Barwy elementów kompozycji w obrębie stropów były mocno wyblakłe, miejscami nieczytelne, stąd również kolorystyka jest w dużej mierze wtórna – opiera się na wiedzy i doświadczeniu konserwatora wykonującego prace wraz z zespołem.”
Więcej: Marta Kaluch-Tabisz, Kreacja konserwatorska na przykładzie polichromowanych stropów barokowych z plebanii w Praczach Odrzańskich. quart23_KaluchTabisz.pdf (uni.wroc.pl)
Na ilustracji stan stropu przed konserwacją i po (M. Kaluch-Tabisz), plebania przed i po remoncie (argestes, jawc/polska-org.pl).
Cztery koncepcje odbudowy zamku w Poznaniu. Dwie kreacje ”modernistyczne” (projekt z 1999 architektów z Hamburga i koncepcja z 2002 arch. R. Berełkowskiego), projekt o cechach kreacji konserwatorskiej (wykonany pod kier. prof. J. Skuratowicza, odrzucony przez Komitet Odbudowy Zamku) oraz swobodna kreacja architektoniczna w duchu architektury tradycyjnej (arch. W. Milewski).
Zrealizowany w latach 2010-2014 projekt Milewskiego stał się w kolejnych latach ”straszakiem” i punktem zwrotnym wobec wszelkich inicjatyw związanych z odbudową obiektów historycznych, a szczególnie tych, które w jakikolwiek sposób uciekają się do kreacji, zarówno architektonicznej jak i konserwatorskiej (włącznie z pałacem Paca w Dowspudzie).
Mimo to właśnie zamek Milewskiego, jak żaden inny, ma szanse stać się zabytkiem jako symbol pewnego prądu w architekturze XXIw. Warto pamiętać, że zabytkiem może być każdy obiekt bez względu na jego poprawność stylistyczną czy „piękno” (Mezonetowiec, Solpol).
Czy wartym zachowania w niezmienionej postaci to już inna dyskusja.
Ilustracja za: Paweł Szumigała, Piotr Urbański, Tożsamość miejsca w krajobrazie kulturowym miasta Poznań – odbudowa Zamku Królewskiego Przemysła II.
Nowoczesna/,,modernistyczna” kreacja architektoniczna Domu Dużego na zamku w Ciechanowie – cześć projektu ,,Rewitalizacji Zamku Książąt Mazowieckich”. Projekt został zatwierdzony do realizacji po licznych protestach w roku 2006 (architekt: dr Marek Kleczkowski, inwestor: Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie).
Poniżej projekt rewaloryzacji zamku – rekonstrukcja/kreacja konserwatorska Domu Dużego wg. dr arch. Marii L. Lewickiej.
Więcej: Maria L. Lewicka, ”Konserwatorski problem ,,rewaloryzacji” zamku w Ciechanowie”: lewicka_zamek.pdf (historyzm.pl)
Ratusz w Pilicy spłonął w XIX w. W 2000 roku jego fundamenty odkryli archeolodzy podczas badań poprzedzających przebudowę Rynku. Odbudowa/budowa ratusza miała miejsce w 2014 w ramach zadania „Rewitalizacja Rynku w Pilicy”, na które środki pochodziły z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego. Obecnie budynek funkcjonuje jako Ośrodek Informacji Turystycznej i często gości wystawy związane z regionem (Jura Krakowsko-Częstochowska).
Inspiracją dla projektu ratusza w Pilicy był ratusz w Sulmierzycach. Podobno najważniejszym dla projektanta było zdanie konserwatora zabytków, bowiem stare miasto w Pilicy wpisane jest do rejestru zabytków i podlega ochronie konserwatorskiej (średniowieczny układ urbanistyczny miasta).
Na ilustracji Rynek w Pilicy w 2013 (foto: Mirosław Lis) i współcześnie (wiki).
„Na wynikach badań archeologicznych oparto zrąb układu, to jest przebieg ceglanej ścieżki i odniesienie do zarysu fundamentów budowli (w południowej części tarasu). W związku z brakiem dostatecznych informacji historycznych w pozostałym zakresie ogród ten nie jest rekonstrukcją dawnego wawelskiego założenia, lecz kreacją, nawiązującą do ogrodów z wieku XVI i początku wieku XVII.
Zastosowana zieleń ma na celu ukazanie rodzaju uprawianych wówczas roślin, z wykorzystaniem także współcześnie stosowanych analogicznych gatunków.”
Koncepcja: Katarzyna Żółciak, dr hab. inż. arch. Agata Zachariasz, arch. Jarosław Żółciak. Ogrody udostępniono do zwiedzania w czerwcu 2015 roku.
Tekst za: Zamek Królewski na Wawelu – Ogrody Królewskie
Na ilustracji Ogrody Królewskie w 2006 i obecnie (foto: wiki).
„Budynek zamku w całości przejdzie kompleksową konserwację, rekonstrukcję i adaptację dla potrzeb funkcji hotelowo – konferencyjnej zarówno w części naziemnej, jak i podziemnej. Planowana jest dobudowa głównego korpusu, który nie zachował się do obecnych czasów, ale którego niegdysiejsze istnienie potwierdziły archeologiczne badania wykopaliskowe. Projekt bryły i detalu głównego korpusu zamku nawiązuje do form architektonicznych zachowanych skrzydeł. Wykończenie dobudowanych elementów, zaprojektowano ze współczesnych płyt granitowych, tak by pozwolić na subtelne odróżnienie części oryginalnych od dobudowanych. We wnętrzach w skrzydle wschodnim zachowały się duże fragmenty zdobień w postaci sztukaterii i gzymsów, które mogą stanowić podstawę do rekonstrukcji.”
(za palacewpolsce.pl)
Na ilustracji zamek w roku 2014 (foto: Michał Jakobielski) i współcześnie (foto: zamekjanowpodlaski.pl).
Kreacja konserwatorska vs. kreacja architektoniczna.
Autorem pierwszej jest badacz architektury nowożytnej i znawca dachów hełmowych Dr inż. arch. Zygmunt Łuniewicz. Autorem drugiej białoruski architekt Uładzimir Baczkou.
Ilustracja za: Zygmunt Łuniewicz.
Ogrodowa fasada pałacu Paca w Dowspudzie. To właśnie na nią nie chcą się zgodzić konserwatorzy.
Pierwsza ilustracja przedstawia ruiny pałacu od strony pn-wsch na obrazie M. Zalewskiego. Druga to fragment polichromii w dawnej Sali Jadalnej Pałacu Paca w Warszawie. Na podstawie tych wizerunków, zachowanych fundamentów, reliktów detalu, badań architektonicznych i analogii powstał projekt i wizualizacja widoczna na dole.
Generalny problem Polski to to, że wielokrotnie niszczona była jej zabudowa i gdyby nie rekonstrukcje w naszym pejzażu nie byłoby właściwie niemal niczego. Pierwszy z brzegu przykład to całkowicie zburzony podczas wojny Zamek Królewski w Warszawie. Co do detali można oczywiście dyskutować, ale dobrze się stało, że został odbudowany. Dziś trudno sobie wyobrazić Warszawy bez Zamku, a przecież jeszcze 53 lata temu w ogóle go nie było !
Przykład Wawelu to jeszcze coś innego. Niby przetrwał, ale w jakim był stanie 120 lat temu ? I gdyby nie genialny prof. Szyszko-Bohusz mający bardzo „twórcze” podejście do Wawelu – mamy wspaniały Zamek Królewski ! I wcale mnie nie gorszy dzieło Szyszko-Bohusza. Więcej – nawet boję się pomyśleć, jak Wawel by wyglądał, gdyby za jego odnawianie zabrano się dzisiaj, z ortodoksyjnym podejściem niektórych specjalistów od konserwacji.